در طول تاریخ اسلام فقهاء ومفسرین بزرگ همواره در سعی و تلاش بوده اند تا با بهره گیری از شیوه های مختلف ، حقیقت قرآن را بیش از پیش شناخته و آن را در جهت تنویر افکار مسلمانان نسبت به آیات نورانی قرآن ، ارائه نمایند
پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث با عنوان روش استنباط آیات الاحکام در تفسیر التبیان
چکیده:
در طول تاریخ اسلام فقهاء ومفسرین بزرگ همواره در سعی و تلاش بوده اند تا با بهره گیری از شیوه های مختلف ، حقیقت قرآن را بیش از پیش شناخته و آن را در جهت تنویر افکار مسلمانان نسبت به آیات نورانی قرآن ، ارائه نمایند .از جمله علمای بزرگی که در جهت تحقق این موضوع اقدامات بسیار مؤثری داشته و گامهای بزرگی در این مسیر برداشته ، شیخ طوسی بوده است که حاصل تمام تفکرات و اندیشه های تفسیریش را می توان در کتاب تفسیر «التبیان» که امروزه اوّلین و یکی از معتبرترین نفاسیر شیعی است مشاهده نمود .برای پی بردن به تفکرات شیخ طوسی ابتدا ابعاد شخصیتی و اجتماعی و علمی او مورد بررسی و سپس مبانی و ادله ای که پایه و اساس تفسیر «التبیان» را تشکیل می دهد مورد توجه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . حاصل این دو موضوع به تفسیر «التبیان» ویژگی های خاصی داده است که در قالب شیوه ها و روشهای مختلف ارائه شده است .شیخ طوسی استنباط خود از آیات الاحکام را بر اساس روشهای عقلی و نقلی پایه گذاری و از این طریق حکم قطعی آیات را بیان کرده است . علاوه بر این با رجوع به روش فقهاء و مفسرین بزرگ دیگر گاهی دیدگاه آنان را مورد نقد و گاهی در جهت انطباق با دیدگاه خود از آن ها استفاده نموده است . گرایش به مطالعه تطبیقی و رجوع به نظرات مطرح در مذاهب مختلف شیوه استنباط شیخ را از سایر روش های دیگر متمایز نموده است .
واژگان کلیدی :
شیخ طوسی
تفسیر التبیان
مبانی و استنباط
استنباط آیات الاحکام
مقدمه:
هنگامی که انسان پا به عرصه وجود می گذارد و از مرحله وجود بالقوه به مرحله بالفعل می رسد ، همواره میان دو راه و روش سیر می کند . شکوفایی این امر زمانی است که او به سن معرفت و تشخیص حق از باطل می رسد . این دو راه یا به انسانیت او منجر می گردد و یا به حیوانیت او و این دو راه و روش همان «طریق الهی» و یا «طریق بشری» است .بشر با چنگ زدن به خط و مشی الهی به اصل وجود خویش پی برده و به هدف خلقت و ارزش زندگی و کمال واقعی خویش می رسد و آن راهی است که موجب سعادت انسان می شود و تحقّق این امر زمانی است که انسان آن را بشناسد .از آنجا که لطف الهی اقتضا می کند که انسان را با خط و مشی خویش آشنا کند تا بتواند او را بهتر بشناسد لذا موجبات شناخت خویش را نیز فراهم کرده و آن را در قالب وحی توسط رسولانی که حاملان آن هستند به مردم ابلاغ نموده و سبب سعادتمندی آن ها را در جهان آخرت فراهم می سازد .
اما خط و مشی بشری ، غالباً ساخته و پرداخته ذهن بشر و معمولاً ظنّی است اگر در مسیر پیمودن راه حق و کشف حقیقت از وحی و یا حاملان وحی کمک نگیرد ، به گمراهی و ضلالت می انجامد و سبب نابودی او را فراهم می سازد .برای اینکه راه حقیقت آشکار شود و دسترسی به خط و مشی الهی آسان تر گردد، باید از معجزه بزرگ الهی یعنی قرآن ، سنّت بهره گرفت تا با استنباط صحیح بتوان به آن هدف نائل شود. در طول تاریخ اسلام فقهاء و مفسرین بزرگ همواره در سعی و کوشش بوده اند تا با استفاده از روشهای گوناگون بتوانند حقیقت قرآن را شناخته و به امّت اسلامی ارائه نمایند، یکی از بزرگترین و کارآمدترین دانشمند حوزه دینی قرن پنجم که در عرصه های گوناگون میدان داری کرده بدان حیات جدید بخشیده و در رشته های متنوعی جزو بزرگترین مجددین دینیی یه شمار می رود، شیخ الطائفه محمدبن حسن طوسی است. مقام علمی این فقیه نامدار و مفسر، کلامی، اصولی، مورخ، رجالی و محدث بی نظیر چنان جایگاه والائی را به دست آورده که تا قرن هفتم در همه عرصه ها دیدگاه وی و نظریات وی تنها میدان دار عرصه به شمار می رفت.
در این راستا ضرورت داشت که در فصل اوّل به شخصیّت شیخ طوسی در ابعاد مختلف اجتماعی ، فقهی و علمی پرداخته شود و نظرات برخی از اعلام و خاورشناسان در مورد شخصیّت و آثار او بیان گردد .سپس جا داشت جدولی از اختلافات فقهاء در آیات الاحکام به ترتیب موضوعی تهیّه گردد تا مشخص شود که شیخ در این تفسیر چقدر به آیات الاحکام پرداخته است و چه میزان از جهت کمّی با فقهاء عامّه و خاصّه اختلاف نظر دارد و در قسمتی دیگر از این فصل ضرورت نیم نگاهی به ویژگی های این تفسیر با سایر تفاسیر متقدمین به وجود می آید .منابع و ادله ای که فقهاء عامّه و خاصّه در جهت استنباط احکام بهره گرفته اند ، ضرورت بررسی در فصلی دیگر را ایجاب می کرد تا اینکه مشخّص شود کدام یک از آن ها در نزد شیخ طوسی از اهمیّت والایی برخوردار بوده و برای کدام یک از آن ها ارزش و اعتباری قائل نبوده است .راه ها و روشهایی که شیخ از آن ها بهره گرفته تا به احکام واقعی الهی برسد و مقایسه ای بین استنباط وی در آیات الاحکام با برخی از فقهاء خاصّه ، ضرورت بررسی در فصل آخر را اقتضا کرد .
فهرست مطالب
چکیده.1
مقدمه (هدف ، پیشینه ، روش).2
فصل اوّل : گذری بر زندگی شیخ طوسی5
مقدمه.6
1-1 سیری در زندگی فردی شیخ طوسی6
1-1-1 محل تولد6
1-1- 2 مذهب شیخ6
1-1-3 محل تحصیل شیخ.8
1-1-3-1 عواملی که سبب تکامل و پیمودن مدارج عالی علمی شیخ طوسی گردید.9
1-2 سیری بر زندگی اجتماعی شیخ طوسی9
1-2-1 هجرت به بغداد9
1-2-2 مشایخ شیخ طوسی.11
1-2-3 شیخ طوسی در زمان حیات سید مرتضی11
1-2-4 فرزندان شیخ12
1-2-5 شاگردان شیخ.13
1-2-6 هجرت از بغداد به نجف.14
1-2-7 وفات شیخ17
1-3 ابعاد شخصیّتی شیخ طوسی در مجامع علمی18
1-3-1 شیخ طوسی از دیدگاه خاورشناسان20
1-4 آثار و تألیفات شیخ طوسی22
نتیجه.26
فصل دوم : ویژگی های آیات الاحکام در «التبیان»27
مقدمه28
2-1 انگیزه شیخ طوسی از تألیف التبیان29
2-2 تعریف حکم شرعی در نظر شیخ طوسی.30
2-3 دیدگاه شیخ و سایر فقهاء نسبت به احکام شرعی32
2-4 ویژگی های ظاهری تفسیر التبیان33
2-5 توصیف اجمالی التبیان 35
2-6 تعداد آیات الاحکام در تفسیر «التبیان»37
2-7 نگرش کلی در تشریعی بودن آیات الاحکام39
2-8 دیدگاه شیخ در تشریعی بودن آیات الاحکام در «التبیان»41
2-1 آمار آیات فقهی در تفسیر «التبیان» شیخ طوسی44
2-9 ویژگی های محتوایی تفسیر التبیان.45
2-10 مقایسه تفسیر «التبیان» با برخی از تفاسیر متقدمین48
2-2 مشترکات تفسیر «التبیان» با سایر تفاسیر.49
2-11 منابع تفسیر التبیان.50
2-11-1 منابع تفسیری.50
2-11-2 منابع قراءات و لغت و نحو51
نتیجه52
فصل سوم : مبانی استنباط شیخ طوسی در تفسیر التبیان.53
مقدمه.54
3-1 تعریف واژه54
3-2 قرآن.55
3-2-1 حجّیت قرآن.56
3-2-1-1 از طریق قرآن.56
3-2-1-2 از طریق روایات.59
3-2-1-3 از طریق عقل.60
3-3 اهمیّت و حجّیت قرآن از دیدگاه شیخ طوسی61
3-4 سنّت.64
3-5 حجّیت روایات از نظر شیخ.65
3-6 دیدگاه شیخ درباره خبر متواتر.66
3-7 حجّیت خبر واحد نزد فقهای امامیه67
3-8 حجّیت خبر واحد در نظر شیخ طوسی.67
3-9 عقل.68
3-10 تاریخچه عقل69
3-11 اقسام مدرکات عقلی.70
3-12 حجّیت عقل70
3-13 عقل در نگاه شیخ طوسی72
3-14 اجماع.73
3-15 تعریف واژه73
3-16 اقسام اجماع در اصطلاح73
3-17 اجماع در میان فقهای امامیه74
3-18 اجماع از نظر فقهاء عامّه.75
3-18-1 دلیل فقهاء عامّه از قرآن.75
3-18-2 دلیل قائلین به اجماع از سنّت.76
3-19 حجّیت اجماع در نزد شیخ طوسی76
3-20 عرف78
3-21 تعریف واژه78
3-22 اقسام عرف.79
3-23 کاربرد عرف.79
3-24 حجّیت و ادله عرف79
3-25 عرف از نظر شیخ طوسی80
3-26 قیاس82
3-27 قیاس در نگاه ائمه معصومین (ع)82
3-28 حجّیت قیاس از نظر فقهاء سنّی.83
3-29 شیخ طوسی و قیاس85
3-30 استحسان.86
3-30-1 تعریف واژه استحسان.86
3-31 تاریخچه استحسان87
3-32 حجّیت استحسان در میان فقهای سنّی88
3-32-1 استدلال قائلین به حجّیت استحسان از قرآن.89
3-32-1-1 نقد قائلین به عدم حجّیت استحسان90
3-32-2 استدلال قائلین به حجّیت استحسان از سنّت90
3-32-2-1 نقد قائلین به عدم حجّیت استحسان از سنّت.90
3-32-3 استدلال قائلین به حجّیت استحسان از اجماع91
3-32-3-1 نقد قائلین به عدم حجّت استحسان از اجماع91
3-33 استحسان از دیدگاه شیخ طوسی.91
3-34 مصالح مرسله و قاعده استصلاح.93
3-34-1 مصالح در نزد فرق و مذاهب93
3-35 ادله قائلین به مصالح مرسله.94
3-35-1 استدلال به عقل برای مصالح مرسله95
3-35-2 استدلال به سیره صحابه برای مصالح مرسل95
3-35-3 استدلال به حدیث پیامبر (ص)96
3-36 شیخ طوسی و مصالح مرسله96
3-37 سدّ و فتح ذرایع.96
3-38 اقسام ذریعه.97
3-39 ادله اثبات ذرایع از نظر قائلین آن.98
3-39-1 دلیل قاعلین به ذرایع از قرآن 98
3-39-2 استدلال «ابن قیّم» از عقل در اثبات ذرایع98
3-40 شیخ طوسی و سدّ ذرایع99
نتیجه.99
فصل چهارم : روشهای شیخ طوسی در تفسیر التبیان.100
مقدمه.101
4-1 روش تفسیری طوسی از زبان خویش101
4-2 روش قرآن به قرآن.103
4-2-1 احکام وضو103
4-2-2 احکام کلاله به روش تفسیر قرآن به قرآن105
4-2-3 احکام نماز در مساجد به روش قرآن به قرآن106
4-3 تفسیر قرآن به سنت.108
4-3-1 احکام نافله به روش قرآن به حدیث.108
4-3-2 احکام خمس به روش تفسیر قرآن به حدیث110
4-3-3 احکام اوقات نماز به روش تفسیر قرآن به حدیث111
4-3-4 تعمیم مصادیق «المیسر» به روش تفسیر روایی.113
4-3-5 نسخ احکام قبله به روش تفسیر روایی.114
4-4 جایگاه قرائت در تفسیر فقهی شیخ.116
4-5 آیات کلامی در تفسیر استنباطی شیخ117
4-6 نقد روایات با روش اجتهادی.118
4-7 اهمیّت ذبح در تفسیر فقهی شیخ.121
4-8 جایگاه «نسخ» در تفسیر فقهی شیخ.122
4-9 قطع دست سارق به روش اجماع فرقه محقّه.124
4-10 احکام مال یتیم به روش اصولی126
4-11 حمل آیه بر عموم به روشهای گوناگون.128
4-12 احکام وقت نماز به روش منطقی (نسب اربع).130
4-12-1 احکام غسل و مسح به روش منطقی.131
4-13 حمل تقیید بر عدم جواز به روش جدلی.132
4-14 احکام محارب به روش تطبیقی و جدلی.133
4-15 تطبیق حکمی با حکم دیگر.135
4-16 مقارنة حکمی با مثل عرب جاهلیّت.167
4-17 نبوّت تابع مصلحت.150
نتیجه180
نتیجه گیری و پیشنهاد185
منابع و مآخذ فارسی215
منابع و مآخذ عربی
مقاله ها.150
پایان نامه ها .
سایت.5
چکیده انگلیسی.
